DE FABEL - APPENDIX

Over het ontstaan van de fabel

Het idee voor de fabel stamt uit 1997 en is om zo te zeggen als vanzelf ontstaan. Als gevolg van een spontane associatie van een beeldende vorm die mij al werkende voor ogen was komen te staan met de gestalte van een vrouwelijke drievoudige mythologische figuur en haar verbondenheid met andere mythologische en klassieke personages en figuren. De uitwerking van dit idee als fabel is daarentegen het resultaat van een opzettelijk procedé. Dit onderdeel heeft voor een groot deel uit het (her)bestuderen, excerperen en al schrijvend combineren van klassiek-literaire en mythologische bronnen bestaan en was er vooral op gericht om de associatieve thematiek van het basisidee zowel naar vorm als naar inhoud op een fantasievolle manier verder uit te diepen.
Het schrijven van fabels is voor mijn werk na 1981 altijd een belangrijk werkinstrument geweest. Of de fabel nu schematisch opgesteld of vergaand uitgeschreven was: het schrijven van een fabel, bijna altijd voor een videowerk, was een werkmethode die ik nodig had - en nog steeds nodig heb - om aan de meestal eenvoudige vormgedachte van het basisidee bepaalde inhoudelijke beeld- en betekenislagen te verlenen. Het concipiëren en uitwerken van de fabel gebeurt niet alleen tijdens het voorwerk van een project. In de beginfase worden doorgaans alleen de belangrijkste hoofdlijnen uitgezet, meestal in de vorm van een korte beschrijving van het hoofdthema in het werkplan, en wordt de verdere uitwerking van de fabels in samenhang met de werkzaamheden die daarop volgen gedaan; bij videowerken vaak nog tijdens het maken van de opname- en montagedraaiboeken.
Het bleek dat toen de eerste versie van de fabel in 1998 was voltooid, het dit keer anders was gegaan en dat het inhoudelijke voorwerk een eigen leven was gaan leiden. Dit kwam niet alleen door de grote diversiteit binnen het onderwerp van de fabel. Ik had mij, vooral omdat mijn geest in de ban van mijn eigen fascinaties was geraakt, vanaf een bepaald moment willens en wetens door het onderwerp mee laten slepen.

HEKATE - Trivia, Selene, Hekalene

Het beeld dat mij op het idee van de fabel voor het project uit 1998 had gebracht was dus het beeld van een antropomorfe drievoudige figuur. Dit beeld was oorspronkelijk voor een ander project bedoeld, waarin de drievoudige figuur Dis uit Dante’s Inferno centraal stond. Bij het onderzoek voor de beeldopbouw van dat project was ik op de Griekse Hekate-Triformis en haar Romeinse variant de Trivia gestuit. Deze associatie sprak mij meer aan omdat ik toen ineens een vrouwelijke aanblik van de drievoudige figuur voor mij zag, tegenover Dis die een mannelijke figuur is.
Ik ben toen om meer over Hekate te weten te komen allereerst bij Hesiodos te rade gegaan. Dat wil zeggen bij diens Theogonia en bij de Catalogus van Vrouwen en Heldinnen, een werk dat aan Hesiodos wordt toegeschreven. Omdat ik mij al eerder voor een ander project in deze vroeg-Griekse auteur had verdiept, was het mij bekend dat hij in verschillende commentaren op zijn werk als ‘evangelist van Hekate’ te boek staat vanwege de uitgebreide en lovende passage die hij, ook al was hij misogyn, in zijn Theogonia aan deze godin gewijd heeft.
Al gauw bleek dat een herbestudering van Vergilius nodig was om mij verder in het onderwerp te verdiepen. Toen ik een aantal cruciale passages uit de Aeneis voor de fabels van mijn vroegere, op deze auteur geïnspireerde werken herlas, werd ik mij er pas goed van bewust hoezeer juist deze passages van allerlei Hekatemotieven doordrongen waren.
Vanwege de opmerkelijke ontwikkelingsgang in het aanzien van deze godin - de hoogstaande Hekate van Hesiodos, door hem boven alle goden en godinnen vereerd, tegenover de afschrikwekkende en gevreesde Hecate van de Romeinen - had ik vertellers uit het Egeïsche gebied die aan Hesiodos voorafgingen willen raadplegen om te bezien of haar dubbele hoedanigheid vanuit vroegere tradities verklaard kon worden. Omdat onze kennis van de verhalen van de bronstijd en daarvoor praktisch alleen op mondelinge overlevering berust (verhalen die pas veel later, onder meer in de geschriften van Homeros en Hesiodos, opgeschreven zijn) heb ik een aantal zeer uiteenlopende mythologieboeken en enkele archeologieboeken over de bronstijd bestudeerd om meer over deze tradities als mogelijke verklaring voor de raadselachtige aspecten van Hekate aan de weet te komen. Daarbij bleek dat er nog een derde aspect van deze godin heeft bestaan: de Hekate Trioditis. Dit is de godin Hekate in haar hoedanigheid van oer- en maangodin, die in verschillende triades geassocieerd is aan andere (maan)godinnen. Ik heb geprobeerd de grote variatie aan bestaansvormen van deze intrigerende godin in de fabel die ik in 1998 Hekate - Trivia, Selene, Hekalene heb genoemd (en vanaf 2009 aan de platonische fantasie De K van Skylla ten grondslag ligt) te verwerken.

NOG ONBESTEMD PROJECT

Het uitgangspunt van de fabel Hekate - Trivia, Selene, Hekalene uit 1998 was het idee van een video-installatie, bestaande uit een video-sculptuur, een aantal ruimtelijke videoprojecties en enkele parallelle videowerken. Daarbij wilde ik voor de productionele kanten van het werk en voor de presentatie ervan gebruik maken van destijds recent ontwikkelde videotechnieken. Deze opzet zou mij niet alleen gelegenheid bieden om bepaalde motieven die bestendig voor mij bleken te zijn, verder uit te diepen en in een ander ‘perspectief’ te plaatsen. Dit laatste mocht ook letterlijk genomen worden: het resultaat van het project Hekate - Trivia, Selene, Hekalene zou er heel anders uit komen te zien dan de videowerken, meestal video-installaties, die ik tot dan toe had gemaakt.
Vanaf een zeker moment vroeg ik mij af of ik mij bij het concipiëren van de fabel op het maken van een videowerk moest blijven richten. Voor dat ogenblik was het wellicht beter om vanwege de ongebruikelijke vorm van de fabel en de veelheid van motieven ervan, nog geen beslissingen over de verdere uitvoering en de keuze voor de discipline waarin dat zou gebeuren te nemen en alle mogelijkheden op dat gebied, zowel beeldende als niet-beeldende disciplines, open te houden. Ik heb toen, 1998, de aanvankelijke ondertitel Fabel voor een videoproject in Fabel voor een nog onbestemd project veranderd. Deze versie heeft tien jaar later - najaar 2008 - als uitgangspunt gediend voor wat ik op dat moment in de ondertitel een webopera heb genoemd en, nu (2015, zeven jaar later dus) een platonische fantasie en leesopera, ook wel leunstoelopera, ben gaan noemen.

GEDROOMDE HERBESTUDERING

Nog een enkel woord over Vergilius en een aantal personages uit diens Aeneis, en dan met name Palinurus en Misenus. Ofschoon de fabel Hekate - Trivia, Selene, Hekalene in de eerste plaats op Hesiodos en op overgeleverde vertellingen uit de bronstijd is geïnspireerd, zijn het vooral Vergiliaanse personages die op de voorgrond treden. Dit komt omdat het mij tijdens het bestuderen van Hesiodes en van literatuur over de mythen van de bronstijd en het opnieuw bestuderen van Vergilius duidelijk werd, dat de passages van de Aeneis die mij het meeste aanspraken - en die ik voor een deel al eerder had gebruikt - feitelijk uit deze veel oudere traditie stammen. (Dat er al schrijvende niet alleen op het gebeuren rond Palinurus maar ook op dat rond Misenus een scherper licht en anders dan gedacht kwam te staan, was iets dat ik niet had verwacht. Dat ben ik pas geleidelijk aan gaan beseffen.)
Ik had mij altijd al zeer tot de bijfiguren en antagonisten uit Vergilius’ hoofdwerk aangetrokken gevoeld, meer dan tot de protagonist en zijn hooggestemde directe omgeving. Door het opnieuw lezen van een aantal passages uit de Aeneis in het kader van de bestudering van Hekate in haar hoedanigheid van de Romeinse Trivia, kwam ik er achter dat mijn voorkeur voor de antagonisten en tritagonisten vooral was ontstaan, doordat in deze personages de levensgeesten van een oude en boeiende traditie opnieuw opgewekt lijken te worden. Zij brengen ons terug ‘naar de schimmige verten van oude mythologie en volksoverlevering’ en werken eraan mee om ‘de ontzag inboezemende en geheimzinnige sfeer die Vergilius zoekt’ tot stand te brengen (zie R.D.Williams, The Aeneid of Virgil, New York 1989). En omdat dit de sfeer is die ik voor de fabel Hekate - Trivia, Selene, Hekalene zocht, heb ik er zonder veel nadenken voor gekozen om deze fabel, met daarin de resultaten van mijn studie over Hekate en over hoe zij zich voor en na Hesiodos ontwikkeld heeft, als een gedroomde herbestudering van het Palinurus- en Miseno-motief te presenteren.
Ik was me ervan bewust dat deze vorm, die ik ook in de latere versies gehandhaafd heb, niet zonder risico’s was - en is - omdat dromen aan derden moeilijk te vertellen zijn en het gedroomde zelf onwerkelijk en zelfs overbodig lijkt, zodra je weer wakker bent geworden. Van de andere kant is het zo, dat deze vorm het mij mogelijk heeft gemaakt om motieven die blijkbaar belangrijk voor mij zijn en de grote verscheidenheid aan motieven in de uiteenlopende hoedanigheden van Hekate en haar personificaties en associaties met andere mythologische personages in een persoonlijke mythe - die van Palinurus en Skylla, die, zoals gebleken is, op zijn beurt ook nog eens de mythe rond het lot van Hesiodos raakt - bij elkaar te brengen.

(toelichting uit 1998, aangevuld in 2008 en 2015)